Divanı Hümayun veya Diwan-ı Humayun, Osmanlı İmparatorluğu’nda en yüksek idari ve yargı organı olarak hizmet veren kurumdur. Kuruluşu, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerine, özellikle II. Murad zamanına dayanır ve zamanla daha da gelişerek I. Süleyman döneminde, yani 16. yüzyılda en etkili şeklini almıştır.
Divan kelimesi, Arapça kökenli bir kelime olup “toplantı yeri” anlamına gelmektedir. Bu yapı, başlangıçta sultanın danışma kurulu olarak işlev görürken, devletin genişlemesiyle birlikte daha karmaşık yönetim işlevleri üstlenmiştir. Divanı Hümayun, büyük ölçüde idari, mali, yargısal ve askeri meselelerle ilgilenirdi.
Divanın başında genellikle sadrazam bulunurdu. Vezirler ise devletin çeşitli yönlerini yöneten önemli diğer üyeler arasında yer alırdı. Divan toplantılarına katılan diğer önemli görevliler arasında defterdar (maliye işlerinden sorumlu), nişancı (resmi belgeleri düzenleyip mühürleyen), kazaskerler (Anadolu ve Rumeli için iki ayrı yargı yetkilisi) ve kaptan-ı derya (donanmanın başı) gibi isimler bulunurdu.
Divan, ilk zamanlarda haftada üç gün toplanırken, zaman içinde toplantıların sıklığı artmıştır. Toplantılar genellikle sarayın divanhane adı verilen bölümünde yapılır, burası aynı zamanda stratejik ve yargısal kararların alındığı yer olarak hizmet ederdi.
Divanı Hümayun’un en önemli işlevlerinden biri de, imparatorluk genelindeki idari yapıyı gözlemlemek ve yönetmek, yargı işlerini düzenlemek ve osmanlı şeriatı ile kanunlarına uygun kararlar almak idi. Böylece Divan, Osmanlı devlet teşkilatının merkezinde yer alarak, devletin düzenli ve etkin bir şekilde yönetilmesini sağlıyordu.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde “Kanunname-i Ali Osman” olarak bilinen yasaların oluşturulması ve sistematik hale getirilmesi, Divanı Hümayun’un yargısal kapasitesinin de güçlendirilmesine yardımcı olmuştur. Bu, aynı zamanda Osmanlı hukuk sisteminin temelini oluşturan ve divanın işleyişinde önemli bir rol oynayan bir dönüm noktasıydı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerine doğru, Divanı Hümayun’un yapısı ve işlevleri modernleşme süreçleri ve yönetsel reformlar nedeniyle büyük değişikliklere uğramıştır. 19. yüzyıl reformları sırasında, özellikle Tanzimat Fermanı ile birçok fonksiyonu modern bakanlıklar ve diğer devlet organlarına devredilmiştir.
Sonuç olarak, Divanı Hümayun, Osmanlı İmparatorluğu’nun en güçlü zamanlarında devlet yönetimi ve yargı sisteminin merkezinde yer almış olan etkili bir kurumdur. Osmanlı idari yapısının şekillenmesinde ve yönetim geleneğinde kilit bir rol oynayan bu kurum, aynı zamanda Osmanlı yasal ve yönetsel pratiğinin gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur.