Atasözleri ve deyimler, Türk kültürünün en değerli söz hazinelerindendir. Bu bölümde atasözlerini tek tek değil, belli konulara göre bulabilirsiniz. Örneğin “açgözlülük hakkında atasözleri”, “çalışkanlıkla ilgili atasözleri” ya da “dostluk üzerine deyimler” gibi başlıklar altında, ilgili konuyla bağlantılı sözler kısa açıklamalarıyla birlikte sıralanmıştır. Böylece aradığınız konuya dair atasözünü kolayca öğrenebilir ve anlamını kavrayabilirsiniz.
Açgözlülük Hakkında Atasözleri
- Aç gözlü doymam, tok gözlü acıkmam. → Açgözlü insan hiçbir zaman elindekine kanaat etmez.
- Aç gözünü, tok gözünü doyurmaz. → Hırsla hareket eden kimse tatmin olamaz.
- Doyumsuz göze deniz de yetmez. → Açgözlülüğün sonu gelmez, ne verilse az gelir.
Adalet Hakkında Atasözleri
- Adalet mülkün temelidir. → Devlet ve toplumun temeli adalettir.
- Zulüm ile abad olanın sonu berbat olur. → Haksızlıkla yükselen kimse sonunda yıkılır.
- Hak yerini bulur. → Er ya da geç adalet gerçekleşir.
Ağaç Hakkında Atasözleri
- Ağaç yaş iken eğilir. → İnsan küçük yaşta eğitilmeli, alışkanlıkları o dönemde kazanılır.
- Ağaç yaprağıyla gürler. → İnsan çevresinin desteğiyle güçlü olur.
- Ne ekersen, onu biçersin. → Emek verilen şeyin karşılığı alınır.
Ahlak Hakkında Atasözleri
- İyilik eden, iyilik bulur. → İyilik yapan, karşılığında iyilik görür.
- Kötü komşu insanı mal sahibi eder. → Kötü niyetli kişiler, başkalarına ders verir.
- Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. → Doğru söz bazen hoş karşılanmaz.
Aile Hakkında Atasözleri
- Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz. → Anne sevgisinin ve yuva sıcaklığının eşi yoktur.
- Baba malı tez tükenir, evlat gerek kazana. → Hazıra konulan mal uzun süre dayanmaz.
- Ana kucağı, baba ocağı unutulmaz. → İnsan için aile yuvası en değerli yerdir.
Akıl Hakkında Atasözleri
- Akıl yaşta değil baştadır. → Akıllılık, yaşla değil kişinin kavrayışıyla ölçülür.
- Akıl akıldan üstündür. → Başkalarının fikri bazen daha iyi olabilir.
- Akılsız başın cezasını ayaklar çeker. → Düşünmeden yapılan işin sıkıntısını beden çeker.
Arkadaş Hakkında Atasözleri
- Bana arkadaşını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim. → İnsan arkadaşlarıyla tanınır.
- Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur. → Güçsüzleşen kişi, dost bildiklerinin bile alayına maruz kalır.
- Dost kara günde belli olur. → Gerçek dost zor zamanda ortaya çıkar.
Aşk Hakkında Atasözleri
(Aşk kelimesi atasözlerinde çok nadir geçer, genellikle sevgi/ gönül üstünden anlatılır.)
- Gönül ferman dinlemez. → Kalbin duygularını akılla engellemek zordur.
- Gönül kimi severse, güzel odur. → Seven gözde sevilen kişi en güzel görünür.
Bencillik Hakkında Atasözleri
(Bencillik doğrudan çok az atasözünde geçer, genellikle “ben” odaklılık üzerinden anlatılır.)
- Komşu hakkı, Tanrı hakkı. → İnsan yalnız kendini değil, komşusunu da düşünmelidir.
- Bir elin nesi var, iki elin sesi var. → Tek başına bencilce davranmak yerine, birlikte hareket etmek gerekir.
Bilim Hakkında Atasözleri
- İlim Çin’de de olsa ara. → Bilgi, nerede olursa olsun değerli ve aranmalıdır.
- Âlim unutmuş, kalem unutmamış. → Yazıya geçen bilgi kalıcı olur.
Birlik ve Beraberlik Hakkında Atasözleri
- Bir elin nesi var, iki elin sesi var. → İnsan tek başına değil, birlikte hareket edince güçlü olur.
- Birlikten kuvvet doğar. → Dayanışma, insanları güçlü kılar.
Cahil Hakkında Atasözleri
- Cahile söz anlatmak, deveye hendek atlatmaktan zordur. → Bilgisiz kişiye doğruyu anlatmak çok güçtür.
- Cahil dost, akıllı düşmandan beterdir. → Bilgisiz kişinin zararı, düşmandan bile çok olabilir.
Cesaret Hakkında Atasözleri
- Korkak bezirgân ne kâr eder ne zarar. → Cesareti olmayan kişi kazanamaz da kaybetmez de.
- Yiğit, düştüğü yerden kalkar. → Cesur insan, zor durumdan kendi çabasıyla çıkar.
Çalışkanlık Hakkında Atasözleri
- İşleyen demir ışıldar. → Çalışkan insan faydalı ve değerli olur.
- Emek olmadan yemek olmaz. → Çalışmadan kazanç sağlanmaz.
Çalışmak Hakkında Atasözleri
- Çalışkan, kazanır; tembel, hazıra konar. → Çalışan kişi kendi emeğiyle kazanır.
- Çalış, kazan; yat, kaybet. → Çalışmayan kişi elindekini de kaybeder.
Dayanışma Hakkında Atasözleri
- Komşu komşunun külüne muhtaçtır. → İnsan, en küçük şeyde bile yardımlaşmaya ihtiyaç duyar.
- Taş yerinde ağırdır. → Herkes bulunduğu toplulukta değer görür.
Dil Hakkında Atasözleri
- Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. → Güzel söz, en zor kişiyi bile ikna eder.
- Kılıç yarası onulur, dil yarası onulmaz. → Kötü söz, kalıcı yaralar bırakır.
Doğa Hakkında Atasözleri
- Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır. → Mart ayında havalar hâlâ soğuktur.
- Güneş balçıkla sıvanmaz. → Gerçek, gizlenemez.
Doğruluk ve Dürüstlük Hakkında Atasözleri
- Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. → Gerçeği söyleyen kişi her zaman hoş karşılanmaz.
- Doğruluk minarede ezan gibidir, gizlenmez. → Doğru olan şey mutlaka ortaya çıkar.
Dostluk Hakkında Atasözleri
- Dost kara günde belli olur. → Gerçek dost, zor zamanda ortaya çıkar.
- Dost acı söyler. → Gerçek dost, hoş olmasa da doğruyu söyler.
Dürüstlük Hakkında Atasözleri
- Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar. → Dürüst söz, her zaman hoş karşılanmaz.
- Eğri otur, doğru konuş. → Durum ne olursa olsun dürüst davranmak gerekir.
Eğitim Hakkında Atasözleri
- Ağaç yaş iken eğilir. → İnsan küçük yaşta eğitilmeli, alışkanlıklarını erken kazanır.
- Öğrenmenin yaşı yoktur. → İnsan her yaşta yeni şeyler öğrenebilir.
Emanet Hakkında Atasözleri
- Emanete hıyanet olmaz. → Emanet edilen şeye zarar verilmez, korunur.
- Emanet, namus demektir. → Emanet, sahibine zarar vermeden geri verilmesi gereken şeydir.
Emek Hakkında Atasözleri
- Emeksiz yemek olmaz. → Çalışmadan kazanılmaz.
- Ne ekersen, onu biçersin. → Verilen emek neyse, karşılığı da odur.
Empati Hakkında Atasözleri
(Bu kavram atasözlerinde doğrudan geçmez, en yakın anlamlı söz:)
- Komşu hakkı, Tanrı hakkı. → Başkalarının hakkını gözetmek gerekir.
Eşek Hakkında Atasözleri
- Eşeğe altın semer vursalar, eşek yine eşektir. → Değersiz insan, değerli görünse de özünü değiştirmez.
- Eşeğini sağlam kazığa bağla. → İşini garantiye almak gerekir.
Göz Hakkında Atasözleri
- Göz görmeyince gönül katlanır. → Uzakta olan şeyin özlemi daha kolay dayanılır.
- Gözden ırak olan, gönülden de ırak olur. → Görülmeyen, hatırlanmaz.
Güven Hakkında Atasözleri
- Güvenme varlığa, düşersin darlığa. → Mal ve servete güvenilmez, her şey değişebilir.
- Dostuna güvenme, sırlarını açma. → En yakın kişiye bile her şey anlatılmaz.
Hak ile İlgili Atasözleri
- Hak yerini bulur. → Adalet er ya da geç gerçekleşir.
- Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste. → Haksızlık yapan sonunda cezasını çeker.
Hakkını Teslim Etmek ile İlgili Atasözleri
- Yiğidi öldür, hakkını yeme. → Birini sevmesek bile hakkını teslim etmek gerekir.
Hakkını Vermek ile İlgili Atasözleri
- İşçinin hakkını alın teri kurumadan ver. → Emeğin karşılığı geciktirilmeden ödenmelidir.
Hayvanlar Hakkında Atasözleri
- Üzüm üzüme baka baka kararır. → İnsan, çevresindekilere benzer (hayvan gözlemleriyle kıyaslanır).
- Tilki tilkiliğini, kürkçü dükkânında gösterir. → İnsan huyunu kolay kolay değiştirmez.
- Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur. → Güçsüzleşen kişi, küçümsenebilir.
İletişim Hakkında Atasözleri
- Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. → Güzel söz, en zor kişiyi bile ikna eder.
- Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir. → Doğru söz fayda, yanlış söz zarar getirir.
İstanbul Hakkında Atasözleri
- İstanbul’un taşı toprağı altındır. → İstanbul çok değerlidir, fırsatlarla doludur.
İyilik Hakkında Atasözleri
- İyilik eden, iyilik bulur. → İyilik yapan, karşılığında iyilik görür.
- İyilik eden, kötülük bulmaz. → İyiliğin sonu hayırdır.
İyilik ve Kötülük Hakkında Atasözleri
- Ne ekersen, onu biçersin. → İnsan yaptığı iyilik ya da kötülüğün karşılığını görür.
- İyilik eden, denize at; balık bilmezse Hâlık bilir. → İyilik karşılıksız da olsa değer bulur.
İyimserlik Hakkında Atasözleri
- Her şerde bir hayır vardır. → Kötü görünen olayların sonunda iyi bir sonuç çıkabilir.
- Ümitsiz şeytan olur. → İnsan umudunu kaybetmemeli.
Kanaat Hakkında Atasözleri
- Kanaat eden, zengin olur. → Elindekine razı olan kişi, huzurlu yaşar.
- Azıcık aşım kaygısız başım. → Kanaatkâr insan dert etmeden yaşar.
Kardeş Hakkında Atasözleri
- Kardeş kardeşi atmış, yar başında tutmuş. → Kardeşler kavga etse de sonunda birbirine sahip çıkar.
Kardeşlik Hakkında Atasözleri
- Can canın yoldaşıdır. → İnsan kardeşine, yakınlarına muhtaçtır.
- Kan bağı olanla kardeşlik kopmaz. → Akrabalık bağı kolay kolay bozulmaz.
Kitap Hakkında Atasözleri
(Kitap kelimesi atasözlerinde çok az geçer, ama bilginin önemiyle ilgili sözler vardır.)
- Âlim unutmuş, kalem unutmamış. → Yazıya geçen bilgi kalıcıdır.
- Oku da üfle. → Bilgili olmak işte de fayda sağlar.
Komşu Hakkında Atasözleri
- Komşu hakkı, Tanrı hakkı. → Komşunun hakkı gözetilmelidir.
- Komşu komşunun külüne muhtaçtır. → İnsan, en küçük şeyde bile komşusuna ihtiyaç duyar.
Komşuluk Hakkında Atasözleri
- Ev alma, komşu al. → Komşu, evden daha önemlidir.
- Kötü komşu, insanı mal sahibi eder. → Kötü komşuluk, kişiye ders olur.
Korku Hakkında Atasözleri
- Korkunun ecele faydası yoktur. → Korku, ölüm gibi kaçınılmaz şeyi engelleyemez.
- Korkak bezirgân ne kâr eder ne zarar. → Cesareti olmayan kazanamaz da kaybedemez de.
Kul Hakkı Hakkında Atasözleri
- Kul hakkı ile öteye gidilmez. → Başkasının hakkı yenmemelidir.
- Alma mazlumun ahını, çıkar aheste aheste. → Zulmeden sonunda cezasını çeker.
Merak Hakkında Atasözleri
- Merak insanı mezara sokar. → Gereksiz merak, kişiye zarar verir.
- Merak kediyi öldürür. (Türkçede de kullanılan yabancı kökenli söz) → Fazla merak, kötü sonuç doğurur.
Misafirperverlik Hakkında Atasözleri
- Tanrı misafiri. → Habersiz gelen misafir de kabul edilir.
- Misafir umduğunu değil, bulduğunu yer. → Misafire ne ikram edilirse onu kabul etmelidir.
Mutluluk Hakkında Atasözleri
- Parayla saadet olmaz. → Gerçek mutluluk parayla sağlanmaz.
- Kanaat eden, mutlu olur. → Elindekine razı olan huzurlu yaşar.
Orman ve Ağaç Sevgisi Hakkında Atasözleri
- Ağaç yaş iken eğilir. → Ağaç ve doğa küçükken şekillenir.
- Ağaç yaprağıyla gürler. → Ağaç yapraklarıyla, insan çevresiyle güçlü olur.
Özgürlük Hakkında Atasözleri
(“Özgürlük” kelimesi atasözlerinde pek geçmez, ama yakın anlamda:)
- Esirlikte ekmek olmaktansa özgürlükte taş yemek yeğdir. → Özgürlük, zor şartlarda da olsa değerlidir.
Sabır Hakkında Atasözleri
- Sabreden derviş, muradına ermiş. → Sabırlı olan kişi amacına ulaşır.
- Sabır acıdır, meyvesi tatlıdır. → Sabır göstermek zordur ama sonucu güzeldir.
Sağlık Hakkında Atasözleri
- Sağlam kafa, sağlam vücutta bulunur. → Sağlık, zihinsel gücü de getirir.
- Her işin başı sağlık. → Sağlık olmadıkça hiçbir şeyin önemi yoktur.
Sevgi Hakkında Atasözleri
- Sevgi olmayınca dostluk olmaz. → İlişkilerde sevgi en temel unsurdur.
- Sevgi, sevgiyle beslenir. → İnsan sevgiyi gördükçe daha çok sever.
Sorumluluk Hakkında Atasözleri
(Bu kavram doğrudan çok az atasözünde vardır, en yakın olan:)
- Herkes ektiğini biçer. → İnsan, sorumluluğunu yerine getirdiği ölçüde karşılık görür.
Tasarruf Hakkında Atasözleri
- Ayağını yorganına göre uzat. → Gelirine göre harcama yap.
- Ak akçe kara gün içindir. → Para, zor günler için biriktirilmelidir.
Tasarruflu Olmak Hakkında Atasözleri
- Bugünün işini yarına bırakma. (Disiplin/tasarruf bağlamında da kullanılır.)
- Sakla samanı, gelir zamanı. → Değersiz görülen şeyin bile zamanı gelince faydası olur.
Temizlik Hakkında Atasözleri
- Temizlik imandandır. → Temiz olmak, insanın inancının göstergesidir.
- Kirlenen temizlenir. → Her kirlilik, temizlenerek giderilebilir.
Tutumluluk Hakkında Atasözleri
- Tutumlu olan, yoksulluk yüzü görmez. → Tasarruf eden sıkıntı çekmez.
- Azıcık aşım kaygısız başım. → Elindekine razı olan huzur içinde yaşar.
Umut Hakkında Atasözleri
- Ümitsiz şeytan olur. → İnsan her zaman umutlu olmalıdır.
- Umudunu kesen, kaybetmiş sayılır. → Umut, yaşama gücü verir.
Vatan Hakkında Atasözleri
- Toprak, uğrunda ölen varsa vatandır. → Vatan, uğruna can verilen yerdir.
- Vatan sevgisi imandandır. → Vatanı sevmek kutsaldır.
Yalan Hakkında Atasözleri
- Yalancının mumu yatsıya kadar yanar. → Yalan kısa sürede ortaya çıkar.
- Doğru ile yalan bir arada gitmez. → Gerçek ile yalan yan yana olmaz.
Yardım Hakkında Atasözleri
- Komşu komşunun külüne muhtaçtır. → İnsan en küçük şeyde bile yardıma ihtiyaç duyar.
- Dost kara günde belli olur. → Gerçek yardım, zor zamanlarda görülür.
Yardımlaşma Hakkında Atasözleri
- Bir elin nesi var, iki elin sesi var. → İnsan tek başına değil, yardımlaşarak güçlü olur.
- Dayanışma ile dağı aşarsın. → Yardımlaşma, en zor işleri bile kolaylaştırır.
Yardımlaşma ve Dayanışma Hakkında Atasözleri
- Birlikten kuvvet doğar. → Dayanışma, insanları güçlü kılar.
- Komşu hakkı, Tanrı hakkı. → İnsan başkasının hakkını gözetmeli, yardımı esirgememelidir.
Yardımseverlik Hakkında Atasözleri
- İyilik eden, iyilik bulur. → Yardım eden, karşılığında yardım görür.
- İyilik eden, denize at; balık bilmezse Hâlık bilir. → Yardım karşılık beklenmeden yapılmalıdır.
Yemek Hakkında Atasözleri
- Aç ayı oynamaz. → İnsan açken iş yapamaz.
- Aç doymam, tok acıkmam sanır. → İnsan kendi hâlini başkasının hâliyle kıyaslamaz.
Yılan Hakkında Atasözleri
- Yılanın başını küçükken ezmeli. → Sorunlar büyümeden çözülmelidir.
- Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. → Güzel söz, en zoru bile ikna eder.
Yol Hakkında Atasözleri
- Azıcık aşım kaygısız başım, yol bilen kervana katılmışım. → Yol bileni takip eden kişi kolaylık çeker.
- Doğru yol, en kısa yoldur. → Hedefe ulaşmanın en iyi yolu dürüstlüktür.
Zaman Hakkında Atasözleri
- Vakit nakittir. → Zaman para kadar değerlidir.
- Sakınan göze çöp batar, acele işe şeytan karışır. → Zamanı doğru kullanmak gerekir.
Zamanın Önemi Hakkında Atasözleri
- Erken kalkan yol alır. → Zamanında davranan kazanır.
- Bugünün işini yarına bırakma. → Zamanında yapılan iş başarı getirir.
Paylaşmanın ve Bir Olmanın Önemi ile İlgili Atasözleri
- Bir elin nesi var, iki elin sesi var. → Paylaşmak ve birlikte olmak güç katar.
- Komşu komşunun külüne muhtaçtır. → Paylaşmak toplumsal hayatın gereğidir.
Su Hakkında Atasözleri
- Su testisi su yolunda kırılır. → İnsan, en çok yaptığı işten zarar görebilir.
- Damlayan su, taşı deler. → Azimle devam eden küçük işler büyük sonuç verir.
Açlık Hakkında Atasözleri
- Aç ayı oynamaz. → Aç insan iş yapamaz.
Fakirlik Hakkında Atasözleri
- Fakirlik ayıp değil, tembellik ayıptır. → Yoksulluk değil, çalışmamak kötülenir.
Zenginlik Hakkında Atasözleri
- Mal canın yongasıdır. → Mal mülk, insan için değerlidir.
Kader Hakkında Atasözleri
- Kısmetinde ne varsa o çıkar. → İnsan kaderinden fazlasını yaşayamaz.
Şans Hakkında Atasözleri
- Körün istediği bir göz, Allah verdi iki göz. → Şans bazen beklentinin üstünde gerçekleşir.
Talih Hakkında Atasözleri
- Bahtsız bedevi çölde kutup yıldızına tutulur. → Şanssız insan her yerde sıkıntı bulur.
Tecrübe Hakkında Atasözleri
- Ateş düştüğü yeri yakar. → Bir olayı en çok yaşayan kişi anlar.
Gençlik Hakkında Atasözleri
- Gençlikte taş taşı, ihtiyarlıkta ye aşı. → Gençken çalış ki yaşlılıkta rahat et.
Yaşlılık Hakkında Atasözleri
- Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur. → Gücünü kaybeden yaşlı küçümsenebilir.
Çocuk Hakkında Atasözleri
- Çocuktan al haberi. → Çocuklar doğruyu saklamaz.
Kadın Hakkında Atasözleri
- Kadının fendi erkeği yener. → Kadın zekâsı güçlüdür.
Erkek Hakkında Atasözleri
- Yiğit düştüğü yerden kalkar. → Kahraman insan zorluk karşısında pes etmez.
Anne Hakkında Atasözleri
- Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz. → Anne sevgisinin eşi yoktur.
Baba Hakkında Atasözleri
- Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır. → Babanın yaptıklarının sonucu çocuğa da yansır.
Evlat Hakkında Atasözleri
- Oğlan dayıya, kız halaya çeker. → Çocuklar akrabalarına benzer.
Düğün Hakkında Atasözleri
- Düğün aşı, yağlı ballı olur. → Düğünlerde cömertlik yapılır.
Bayram Hakkında Atasözleri
- Her gün bayram olmaz. → Güzel günler her zaman yaşanmaz.
Ticaret Hakkında Atasözleri
- Alıcı ahmak olmaz. → Mal alan kişi dikkat eder.
Para Hakkında Atasözleri
- Para parayı çeker. → Mal varlığı olanın serveti artar.
Borç Hakkında Atasözleri
- Borç yiğidin kamçısıdır. → Borç, kişiyi çalışmaya zorlar.
Ziyaret Hakkında Atasözleri
- Azıcık ziyaret, çok hürmet getirir. → Seyrek görüşmek saygıyı artırır.
Misafir Hakkında Atasözleri
- Misafir umduğunu değil, bulduğunu yer. → Misafir, ev sahibinin ikramını kabul eder.
Hediye Hakkında Atasözleri
- Atın dişine bakılmaz. → Hediye sorgulanmaz.
Deneyim Hakkında Atasözleri
- Taş yerinde ağırdır. → İnsan, kendi ortamında değerlidir.
İş Hakkında Atasözleri
- İşleyen demir ışıldar. → Çalışan insan faydalı olur.
Sanat Hakkında Atasözleri
- Sanat altın bileziktir. → Sanat/meslek, ömür boyu fayda sağlar.
Yolculuk Hakkında Atasözleri
- Yolcu yolunda gerek. → Yolcu, yoluna devam etmelidir.