Çayönü, Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır iline bağlı Ergani ilçesinde bulunan ve neolitik dönem yerleşimlerinden biri olan önemli bir arkeolojik sit alanıdır. MÖ 7200 ila 6600 yılları arasına tarihlenen bu alan, tarımın ve yerleşik hayatın başlangıç noktalarından biri olarak kabul edilir. Çayönü, özellikle Neolitik Çağ’da insanlık tarihinde meydana gelen kültürel ve teknolojik değişimleri anlamak için kritik bir öneme sahiptir.
Çayönü kazıları, ilk olarak 1964 yılında İstanbul Üniversitesi ve Chicago Üniversitesi işbirliğiyle başlatılmıştır. Kazılar sırasında, yapıların yerleşim planı, mimari özellikleri ve dönemin toplumsal yapısı hakkında değerli bilgiler elde edilmiştir. Alan, farklı yapıların ortaya çıktığı çeşitli evreleri kapsamaktadır. Bu yapılar arasında dörtgen planlı evler, dairevi yapılar ve tapınak olarak düşünülen büyük mekanlar bulunmaktadır.
Yapılan kazılarda, taş ve kemikten yapılmış aletler, çeşitli figürinler, boncuklar ve diğer süs eşyalarının yanı sıra, çeşitli hayvan figürlerinin betimlendiği mühürler ortaya çıkarılmıştır. Bu buluntular, Çayönü’nün sadece bir yaşam alanı olmakla kalmayıp, aynı zamanda dönemin kültürel ve ritüel pratiklerinin yürütüldüğü bir merkez olduğunu göstermektedir.
Çayönü’nün dikkat çekici yönlerinden biri de, bu dönemde evcilleştirilen ilk hayvanların ve tarımın yapıldığı bitkilerin bulunmasıdır. Bu, insanlık tarihindeki beslenme alışkanlıklarının ve sosyal yapıların nasıl evrildiğini anlamamız açısından büyük bir önem taşır.
Bugün Çayönü, arkeoloji ve antropoloji alanında çalışan bilim insanları için olduğu kadar, tarih meraklıları ve turistler için de önemli bir durak noktasıdır. Çayönü, Neolitik dönemin zengin kültürel mirasını gün yüzüne çıkaran ve bu döneme ışık tutan önemli bir arkeolojik alandır.